ASAL USUL BAHASA MELAYU
Untuk mengetahui asal usul Bahasa Melayu kita perlu mengetahui asal-usul penutur
aslinya terlebih dahulu, iaitu orang Melayu. Asal-usul bangsa Melayu sehingga kini
masih kabur. Akan tetapi beberapa sarjana Eropah seperti Hendrik Kern (Belanda) dan
Robert von Heine Geldern (Austria) telah melakukan penyelidikan secara kasar latar
belakang dan pergerakan masyarakat Melayu kuno.Teori mereka menyatakan bahawa bangsa Melayu berasal daripada kelompok Austronesia, iaitu kelompok manusia yang berasal dari daerah Yunan di China yang kemudiannya berhijrah dalam bentuk beberapa gelombang pergerakan manusia dan akhirnya menduduki wilayah Asia Tenggara.
Gelombang pertama dikenali sebagai Melayu-Proto dan berlaku kira-kira 2500 tahun
Sebelum Masehi Kira-kira dalam tahun 1500 tahun Sebelum Masehi, datang pula gelombang kedua yang dikenali sebagai Melayu-Deutro. Mereka mendiami daerah-daerah yang subur di pinggir pantai dan tanah lembah Asia Tenggara. Kehadiran mereka ini menyebabkan orangorang Melayu-Proto seperti orang-orang Jakun, Mahmeri, Jahut, Temuan, Biduanda dan beberapa kelompok kecil yang lain berpindah ke kawasan pedalaman. Justeru itu, Melayu-Deutro ini merupakan masyarakat Melayu yang ada pada masa kini. Bahasa Melayu berasal daripada rumpun bahasa Austronesia, manakala bahasabahasa Austronesia ini berasal daripada keluarga bahasa Austris. Selain daripada
rumpun bahasa Austronesia, rumpun bahasa Austro-Asia dan rumpun bahasa Tibet-
Cina. Rumpun bahasa Austronesia ini pula terbahagi kepada empat kelompok yang lebih kecil
:
1. Bahasa-bahasa Kepulauan Melayu atau Bahasa Nusantara.
Contoh : bahasa Melayu, Aceh, Jawa, Sunda, Dayak, Tagalog, Solo, Roto, Sika dan
lain-lain.
2. Bahasa-bahasa Polinesia
Contoh : bahasa Hawaii, Tonga, Maori, Haiti
BAHASA –BAHASA
AUSTRIS
BAHASA-BAHASA
AUSTRO-ASIA
BAHASA-BAHASA
TIBET-CINA
BAHASA-BAHASA
AUSTRONESIA
3. Bahasa-bahasa Melanesia
Contoh : bahasa-bahasa di Kepulauan Fiji, Irian and Kepulaun Caledonia
4. Bahasa-bahasa Mikronesia
Contoh : bahasa-bahasa di Kepulauan Marianna, Marshall, Carolina dan Gilbert.
Bahasa Melayu tergolong dalam cabang Bahasa-bahasa Nusantara yang mempunyai
bahasa yang paling banyak, iaitu kira-kira 200 hingga 300 bahasa.
Bentuk Bahasa Melayu yang dituturkan di Kepulauan Melayu pada zaman dahulu
dikenali sebagai Bahasa Melayu Kuno dan jauh berbeza dengan Bahasa Melayu yang
moden. Bentuk Bahasa Melayu Kuno hanya dapat dilihat melalui kesan tinggalan
sejarah seperti batu-batu bersurat. Batu-batu bersurat yang menggunakan Bahasa
Melayu dipercayai ditulis bermula pada akhir abad ke-7. Sebanyak empat batu bersurat
telah dijumpai yang mempunyai tarikh tersebut :
1. Batu Bersurat Kedukan Bukit (683 M) - Palembang
2. Batu Bersurat Talang Tuwo (684 M) – Palembang
3. Batu Bersurat Kota Kapor (686 M) – Pulau Bangka, Palembang
4. Batu Bersurat Karang Brahi (686 M) – Palembang
Berpandukan isinya, penulisan di batu bersurat tersebut dibuat atas arahan raja
Srivijaya, sebuah kerajaan yang mempunyai empayar meliputi Sumatera, Jawa,
Semenanjung Tanah Melayu, Segenting Kra dan Sri Lanka. Oleh itu, ini menunjukkan
bahawa Bahasa Melayu telah digunakan sebagai bahasa rasmi dan bahasa pentadbiran
kerajaan Srivijaya, sekaligus meluaskan penyebaran Bahasa Melayu ke tanah jajahan
takluknya . Walaupun bahasa pada batu bersurat itu masih berbahasa Sanskrit, akan
tetapi masih terdapat pengaruh Bahasa Melayu Kuno di dalamnya.
Istilah “Melayu” timbul buat pertama kali dalam tulisan Cina pada tahun 644 dan 645
Masehi. Tulisan ini menyebut mengenai orang “Mo-Lo-Yue” yang mengirimkan utusan
ke Negeri China untuk mempersembahkan hasil-hasil bumi keada Raja China.
Letaknya kerajaan “Mo-Lo-Yue” ini tidak dapat dipastikan dengan tegas. Ada yang
mencatatkan di Semenanjung Tanah Melayu dan di Jambi, Sumatera.
Selain daripada empat batu bersurat yang disebutkan tadi, terdapat juga bahan-bahan
lain yang dihasilkan dalam zaman kerajaan Srivijaya pada abad ke-7 hingga ke-13
Masehi. :
Bahasa-Bahasa Austronesia
Bahasa-Bahasa
Nusantara
Bahasa-bahasa
Polinesia
Bahasa-Bahasa
Melanesia
Bahasa-Bahasa
Mikronesia
1. Batu Bersurat Gandasuli (832 M) – Gandasuli, Jawa Tengah
2. Sebuah batu bersurat yang dijumpai di Bangkahulu bertarikh 1000 Masehi.
3. Sebuah patung gangsa yang dijumpai di Padang Lawas, Tapanuli bertarikh 1029 M
dengan tulisan pada kaki alasnya
4. Sebuah patung di Padang Rocore, Batanghari bertarikh 1286 M dengan catatan
perkataan “Malaya” atau “Melayu” pada bahagian belakangnya.
Bahasa Melayu (Abad ke-13 hingga 18 Masehi)
Pada zaman ini tiga buah batu bersurat yang menunjukkan perkembangan Bahasa
Melayu telah dijumpai :
1. Batu Bersurat Pagar Ruyong, Minangkabau (1356 M) – ditulis dalam tulisan India
dan memperlihatkan pengaruh Bahasa Sanskrit.
2. Batu Nisan di Minye Tujuh, Acheh (1380 M) – juga ditulis dalam tulisan India dengan
beberapa perkataan Arab
3. Batu Bersurat Terengganu – dijumpai di Sungai Teresat, Kuala Berang Terengganu.
Tarikh sebenar tidak dapat dipastikan, tetapi ia dipercayai ditulis antara tahun 1303
M hingga 1387 M. Ia ditulis dalam tulisan Jawi.
Abad ke –13 adalah waktu bermulanya zaman peralihan di Kepulauan Melayu dengan
berkembangnya agama Islam ke rantau ini. Ini telah mempengaruhi bangsa dan bahasa
di sini, terutamanya bangsa dan bahasa Melayu. Pengaruh India sedikit demi sedikit
mula digantikan dengan pengaruh Islam dan Arab.
Zaman penting bagi Bahasa Melayu ialah pada zaman Kerajaan Melayu Melaka.
Kerajaan Melayu Melaka yang telah menerima Islam dan berjaya membina empayar
yang luas telah dapat meningkatkan kemajuan dan perkembangan Bahasa Melayu di
rantau ini. Bahasa Melayu telah digunakan dalam pentadbiran dan aktiviti perdagangan
serta menjadi “lingua franca” para pedagang. Bahasa Melayu juga telah menjadi alat
penyebaran agama Islam ke seluruh Kepulauan Melayu. Bahasa Melayu telah
mendapat bentuk tulisan baru iaitu tulisan Jawi. Perbendaharaan kata juga telah
bertambah dengan wujudnya keperluan untuk mengungkapkan idea-idea yang dibawa
oleh peradaban Islam. Keagungan Kesultanan Melaka jelas tergambar di dalam
“Sejarah Melayu” oleh Tun Seri Lanang, sebuah karya dalam Bahasa Melayu yang
sangat tinggi nilainya.
Kedatangan orang-orang Eropah dan kejatuhan Kesultanan Melaka ke tangan Portugis
pada tahun1511 masehi tidak menamatkan pengaruh Bahasa Melayu. Ramai di antara
mereka yang menjalankan penyelidikan dan menyimpan catatan mengenai bahasa dan
kesusasteraan Melayu. Beberapa contoh usaha mereka ialah :
1. Pigafetta, seorang ketua kelasi berbangsa Itali dalam pelayarannya bersama
Magellan, telah menyusun kamus Melayu-Itali semasa singgah di Pulau Tidore pada
tahun 1521. Ia merupakan daftar kata daripada bahasa yang dituturkan oleh orangorang
di pelabuhan itu dengan lebih 400 patah perkataan dan adalah daftar kata
Melayu-Eropah yang tertua. Kedudukan Pulau Tidore yang terletak jauh daripada
tempat asal Bahasa Melayu menggambarkan betapa luasnya Bahasa Melayu
tersebar.
2. Jan Hugen Van Linschotten, seorang bangsa Belanda pernah tinggal di Indonesia
antara tahun 1586 hingga 1592 dan berkhidmat sebagai pegawai kepada
pemerintah Portugis. Beliau ada mencatatkan dalam bukunya bahawa Bahasa
Melayu dianggap sebagai bahasa yang paling dihormati antara bahasa-bahasa
negeri timur.
3. Pada awal abad ke-18, Francios Valentijn, seorang pendeta dan ahli sejarah bangsa
Belanda yang banyak menulis menganai wilayah Kepulauan Melayu, telah
menggambarkan kepentingan Bahasa Melayu seperti berikut :
“Bahasa mereka, Bahasa Melayu, bukan sahaja dituturkan di daerah pinggir laut,
tetapi juga digunakan di seluruh Kepulauan Melayu dan di segala negeri-negeri
Timur, sebagai suatu bahasa yang difahami di mana-mana sahaja oleh setiap
orang.”
Satu bukti tentang tingginya martabat Bahasa Melayu dan luas penggunaanya di
wilayah ini adalah pada surat-menyurat antara pentadbir dan raja-rja di Kepulauan
Melayu. Antaranya ialah :
1. Surat Sultan Acheh kepada Kapitan Inggeris, James Lancester (1601)
2. Surat Sultan Alauddin Shah dari Acheh kepada Harry Middleton (1602)
3. Surat Sultan Acheh kepada raja Inggeris, King James (1612)
Ketiga-tiga surat ini tersimpan di perpustakaan Bodelein, London
Dalam abad ke-17, terdapat banyak usaha oleh sarjana-sarjana Eropah untuk
menyusun kamus dan daftar kata, yang kemudiannya diteruskan kepada bidang
morfologi, sintaksis dan fonologi.
Tokoh-tokoh tempatan juga tidak ketinggalan memberikan sumbangan. Kebanyakan
usaha mereka berkisar tentang agama dan sastera. Palembang dan Acheh telah
menggantikan telah menggantikan Melaka sebagai pust keintelektualan Melayu. Antara
tokoh-tokoh di Acheh ialah :
1. Sheikh Nuruddin Al-Raniri (“Bustanul Salatin”)
2. Shamsuddin Al-Sumaterani (“Mirat Al-Mukmin”)
3. Abdul Rauf Singkel (“Mirat Al-Tullab”)
4. Hamzah Fansuri (“Syair Perahu”)
Di Palembang pula terdapat Abdul Samad Al-Falambani dengan kitab “Hikayat Al-
Salakin”.
Selain daripada Acheh dan Palembang, beberapa tokoh juga timbul di tempat-tempat
lain. Di Brunei, Pengiran Syahbandar Muhammad Salleh (Pengiran Indera Muda) telah
menghasilkan “Syair Rakis”, manakala di Banjarmasin pula terkenal dengan Arshad Al-
Banjari dengan kitab “Sabil Al-Muhtadin”. Sheikh Mohd Ismail Daud Al-Fatani di Pattani
pula menghasilkan “Matla’al Badrain” dan “Furu’ Al-Masail”.
Bahasa Melayu (Abad ke-19 dan 20 Masehi)
Kemuncak kegiatan alam persuratan Melayu melalui Bahasa Melayu dan tulisan Jawi
adalah di Penyengat, sebuah pulau di Kepulauan Riau yang menjadi sebahagian
daripada Kerajaan Johor-Riau. Di sinilah dari abad ke 19 hingga awal abad ke 20,
tertumpunya kegiatan keintelektualan Melayu-Islam dan perkembangan Bahasa Melayu
selanjutnya.
Banyak karya serta kitab diterbitkan di pulau ini, seperti kitab “Al-Hakim” oleh Tajuddin
Abdul Fadzil Ahmad ibn Abdul Karim (1863 M) dan “Sabil Al-Hidayat” oleh Sayyed Aluwi
Ba’aluwi (1899 M)
Tetapi hasil penulisan yang terkenal dan terpenting dalam dunia persuratan Melayu
ialah karya Raja Ali Haji, iaitu “Bustan Al-Katibin” (1857 M), “Pengetahuan Bahasa”
(1859 M), “Salasilah Melayu dan Bugis” (1865 M) dan “Tuhfat Al-Nafis” (1865 M). Pada
masa itu juga di Johor terdapat beberapa hasil penulisan seperti “Hikayat Negeri Johor”
dan “Kitab Pemimpin Johor”.
Kerajaan Melayu Johor-Riau terus menjadi pusat pengembangan Bahasa Melayu
sehingga ia menjadi bahasa persatuan di seluruh Nusantara.
Sebelum Inggeris bertapak di Semenanjung Tanah Melayu, Bahasa Melayu menjadi
satu-satunya bahasa perantaraan bagi penduduk negara ini. Ia digunakan sebagai
bahasa pentadbiran di semua pusat pemerintahan dan menjadi bahasa pengantar di
institusi pendidikan yang ada pada ketika itu seperti pusat pengajian Islam dan kelas
agama. Perhubungan antara rakyat juga menggunakan Bahasa Melayu, termasuk di
pusat-pusat perniagaan seperti Melaka, Pulau Pinang dan Singapura yang sebahagian
besar penduduknya terdiri daripada orang Melayu.
Pada zaman penjajahan Inggeris di Tanah Melayu, khususnya ketika sebelum berlaku
Perang Dunia Kedua, Bahasa Melayu terus digunakan untuk tujuan urusan rasmi di
Negeri-Negeri Melayu Bersekutu dan Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu. Pegawaipegawai
Inggeris yang bertugas di Negeri-Negeri Melayu sebelum Perang Dunia Kedua
dikehendaki mempelajari Bahasa Melayu dan mesti lulus dalam peperiksaan Bahasa
Melayu sebelum disahkan dalam jawatan.
Sebahagian daripada pegawai-pegawai itu terus menaruh minat yang tinggi terhadap
Bahasa Melayu, sehingga dikenali sebagai sarjana Bahasa Melayu. Antaranya ialah
R.O. Winstedt, J.R. Wilkinson, C.C. Brown, W.E. Maxwell, W. Marsden, W.G. Shellabear
dan J. Crawford.
Hanya selepas Perang Dunia Kedua kedudukan serta peranan Bahasa Melayu mula
terancam. Pegawai-pegawai Inggeris baru yang jahil terhadap Bahasa Melayu
membawa tekanan kepada kehidupan rakyat di negara ini, menerusi nilai-nilai baru yang
diperkenalkan. Orang-orang Inggeris menjadi “tuan” dan segala yang bersangkutan
dengan cara hidup mereka diberi nilaian yang tinggi termasuk bahasa mereka.
Ini diperkukuhkan dengan dasar menggunakan bahasa Inggeris sebagai bahasa
pengantar dalam sistem persekolahan. Dalam keadaan Bahasa Melayu menerima
tekanan, kesusasteraan Melayu terus dihasilkan, bukan oleh cendiakawan
berpendidikan barat tetapi cerdik pandai lulusan sekolah Melayu atau Arab.
Kemerosotan Bahasa Melayu tidak berterusan. Pada awal abad ke-20, semangat
kebangsaan bergema dan orang-orang Melayu mula mengorak langkah untuk
memperjuangkan bahasa ibunda mereka. Wartawan, sasterawan, budayawan, guruguru
Melayu dan ahli-ahli politik berganding bahu memperjuangkan cita-cita ini. Akhbar
dan majalah menjadi saluran utama untuk menyuarakan hasrat ini. Perjuangan Bahasa
Melayu digerakkan serentak dengan perjuangan politik membebaskan tanah air
daripada penjajahan.
Akhirnya kejayaan tercapai dengan termaktubnya Artikel 152 dalam Perlembagaan
Persekutuan Tanah Melayu, yang menyebut bahawa “Bahasa Kebangsaan negara ini
adalah Bahasa Melayu dan hendaklah ditulis dalam apa-apa tulisan sebagaimana yang
diperuntukan dengan undang-undang Parlimen”. Dengan perakuan ini, maka bermulalah
era baru bagi Bahasa Melayu, satu bahasa yang pernah menjadi lingua franca bagi
seluruh Kepulauan Melayu.